Қазақстандағы электр энергиясы мен көмір нарығына шолу

Қазақстан Республикасының Электр энергетикасы саласы республика тұтынушыларын сенімді және сапалы электрмен жабдықтауды қамтамасыз ететін электр станцияларының, электр беру желілерінің және қосалқы станциялардың жиынтығын білдіретін Бірыңғай электр энергетикасы жүйесі жағдайында жұмыс істейді.

Энергетика саласын реттеуді уәкілетті мемлекеттік орган Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігі атынан⁷, оның ішінде ЖЭК саласында да жүзеге асырады⁸. Электр энергиясын беру және жылу энергиясын өндіру, тарату, бөлу және қамтамасыз ету жөніндегі қызметтер саласындағы табиғи монополияларды реттеуді Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу комитеті жүзеге асырады⁹. Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі көмір өнеркәсібі саласында басшылықты жүзеге асырады¹⁰.

⁷ «Электр энергетикасы туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жылдың 9 шілдесіндегі №588-II Заңы.
⁸ «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылдың 4 шілдесіндегі №165-IV Заңы.
⁹ «Табиғи монополиялар туралы» Қазақстан Республикасының 2018 жылдың 27 желтоқсанындағы №204-VI Заңы.
¹⁰ «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының 2017 жылдың 27 желтоқсанындағы №125-VI кодексі.

Солтүстік аймақта, негізгі көмір кен орындары мен гидроэнергетикалық ресурстар орналасқан жерде 2023 жылы ел бойынша өндірілетін электр энергиясының жалпы көлемінен 74,8% (84,4 млрд кВт*сағ) өндірілді. Солтүстік профициттік аймақ оңтүстік аймақтағы электр энергиясының тапшылығын жабады, сондай-ақ Қазақстанның экспорттық әлеуетін қамтамасыз етеді.

2023 жылы Оңтүстік аймақта электр энергиясын өндіру жалпы көлемнің 12,4% (14 млрд кВт*сағ) құрады. Оңтүстік аймақтағы электр тапшылығы солтүстік аймақтан жеткізілім арқылы жабылды.

Есепті кезеңде Батыс аймақта өндірілетін электр энергиясының жалпы үлесінің 12,6% (14,3 млрд кВт*сағ) өндірілді. Бұл аймақтың ерекшелігі Қазақстанның БЭЖ Солтүстік және Оңтүстік аймағының электр желілерімен электр желілерінің байланысының болмауы болып табылады.

Жүйелік оператордың деректеріне сүйенсек, ҚР Электр станциялары қаңтар-желтоқсан айларында 2023 жылы 112 823,1 млн кВт*сағ электр энергиясы өндірілді, бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 42,8 мың кВт*сағ немесе 0,04% — ға аз. Қазақстанның БЭЖ батыс және оңтүстік аймақтары бойынша өндірістің азаюы байқалды.

2023 жылдың қаңтар-желтоқсанында Ақтөбе, Алматы, Абай, Жетісу, Қарағанды, Қостанай, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарында электр энергиясын өндіру 2022 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда айтарлықтай өсті.

Сонымен қатар, Ақмола, Атырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Павлодар, Ұлытау және Қызылорда облыстарында электр энергиясы өндірісінің төмендеуі байқалды.

2023 жылы электр энергиясын өндіру көлемі 35 330 млн кВт*сағ құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 1,5%-ға немесе 554 млн кВт*сағ-қа төмен. Электр энергиясын өндірудің негізгі төмендеуі «Екібастұз МАЭС-2 станциясы» АҚ-да — 344 миллион киловатт-сағатқа немесе 6%-ға төмендеді. Бұл айналым сорғысының істен шығуына байланысты. «Екібастұз МАЭС-1» ЖШС-де электр энергиясын өндіру 178 миллион киловатт-сағатқа немесе 1%-ға азайды. Бұл ішкі нарықтағы сұраныстың төмендеуіне байланысты болды. «Мойнақ СЭС» АҚ-да электр энергиясын өндіру 14%-ға немесе 140 миллион киловатт-сағатқа қысқарды. Себебі, Бестөбе су қоймасына су ағыны күтілетін деңгейден төмен болды.

2023 жылы жылу энергиясын өндіру көлемі 5 776 мың Гкал құрады. Өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда жоғарлауы 5% құрады, бұл есепті кезеңде жылыту кезеңіндегі орташа айлық температура жоғары болғандығына байланысты.

Болашақ кезеңге болжам:

2024 жылға арналған жоспардағы жылу энергиясын өндіру көлемі негізінен «Алматы Электр Станциялары» АҚ жылу энергиясын өндіру көлемінің төмендеуі есебінен 2023 жылғы Нақтыіге қарағанда 3%-ға төмендеумен болжанады.

«АЖК» АҚ желілері бойынша электр энергиясын беру көлемі 2023 жылы 8 686 млн кВт*сағ құрады, бұл 2022 жылғы Нақтыіден 7%-ға немесе 533 млн кВт*сағ-қа жоғары.

Болашақ кезеңге болжам:

2024 жылы электр энергиясын беру және бөлу көлемі бойынша Алматы өңірінде тұтынудың болжамды өсуіне байланысты 2023 жылғы Нақтыімен салыстырғанда 1%-ға ұлғаю күтілуде.

Жаңартылатын электр энергетикасы — инвестициялардың ең перспективалы бағыттарының бірі. Соңғы жылдары бұл нарық өсудің бірнеше нәтижелерін көрсетіп отырғанына қарамастан — 2014 жылдан бастап Қазақстан Республикасының ЖЭК объектілерінің белгіленген қуаттылығы 14 еседен астам өсті, Қазақстандағы күн және жел генерациясының үлесі сандық жағынан да, үлестік жағынан да басқа дамыған және дамушы елдерден әлі де артта қалып отыр.

ҚР Энергетика министрлігінің 2024 жылдың 1 қаңтарындағы деректеріне сүйенсек, Қазақстанда электр энергиясының жалпы көлемінің 8,1% — өндіретін жиынтық қуаты шамамен 2 881 МВт болатын 130 ЖЭК нысаны пайдаланылуда. Есепті кезеңде КЭС, ЖелЭС және шағын СЭС электр энергиясын өндірудің өсуі байқалды. Жалпы, 2023 жылы ЖЭК нысандары (КЭС, ЖелЭС, БГС, кіші СЭС) 6,7 млрд кВт*сағ электр энергиясын өндірді, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 33,9%-ға артық.

2023 жылы Қазақстанда көлемі 495,6 МВт болатын 16 жаңа ЖЭК объектісі пайдалануға берілді. 2014 жылы ел бойынша пайдаланылатын ЖЭК объектілерінің белгіленген қуаты — 177,52 МВт, ал 2023 жылы — 2 881 МВт-тан асты.

2023 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында «Самұрық-Энерго» АҚ (КЭС, ЖелЭС және шағын СЭС) ЖЭК объектілерінің электр энергиясын өндіруі — 554,4 млн кВт*сағ құрады, бұл ҚР-да өндірілетін ЖЭК электр энергиясының жалпы үлесінің 8,1%-на сәйкес келеді.

Қазақстанда электр энергиясы нарығымен қатар 2019 жылы енгізілген электр қуаты нарығы жұмыс істейді, оның негізгі мақсаты — қолданыстағы қуаттарды қолдау және жаңа қуаттарды құру үшін инвестициялар тарту, сондай-ақ елдегі электр энергиясына сұраныс пен ұсыныс арасындағы теңгерімді қамтамасыз ету. Қуат нарығы сонымен қатар ЖЭК пайдалануды және энергетикалық жүйенің тиімділігін арттыруды ынталандырады.

2023 жылы электр станциялары «КОРЭМ» АҚ сауда алаңында өткізілетін электр қуатымен сауда-саттыққа қатысты.

2022 жылғы қарашада өткізілген орталықтандырылған сауда-саттық қорытындысы бойынша «Самұрық-Энерго» АҚ электр станциялары 590 мың теңге/МВт*ай бағасымен 2 707 МВт қуат өткізді. Оның ішінде:

• «МАЭС-1» ЖШС — 1 436 МВт;
• «ЕСМАЭС-2» АҚ — 820 МВт;
• «АлЭС» АҚ — 450,8 МВт.

Заңнамаға сәйкес¹¹ «Мойнақ СЭС» АҚ, «Шардара СЭС» АҚ және «АлЭС» АҚ үшін 2022 жылы қуатқа жеке тарифтер белгіленді. «Шардара СЭС» АҚ үшін қуат көлемі 61 МВт, «Мойнақ СЭС» АҚ үшін — 298 МВт құрады. Бұл тарифтер кәсіпорындарға электр станциясын («МСЭС» АҚ) салу, жабдықты жетілдіру («ШарСЭС» АҚ) үшін, сондай-ақ инвестициялық бағдарламалар («АлЭС» АҚ) үшін бұрын алынған нысаналы қарыздарды қайта қаржыландыру үшін пайдаланылған қарыз қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Сондай-ақ есепті кезеңде электр энергиясын өндіру-тұтынуды теңестіру мақсатында «Самұрық-­Энерго» АҚ Қырғыз Республикасына 576,8 млн кВт*сағ көлемінде электр энергиясын экспорттады.

¹¹ 2019 жылдың 3 сәуіріндегі №243-VІ «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне арнайы экономикалық және индустриялық аймақтар, инвестициялар тарту, экспортты дамыту және ілгерілету, сондай-ақ әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.

Табиғи монополия субъектілері, бәсекелестік және қоғамдық маңызы бар нарықтар субъектілері болып табылатын «Самұрық-Энерго» АҚ компаниялар тобының еншілес компаниялары мен оның бірлескен кәсіпорындарының операциялық қызметі ҚР «Электр энергетикасы туралы», «Табиғи монополиялар туралы» Заңдарымен және ҚР Кәсіпкерлік кодексімен реттеледі. Тарифтік реттеу энергокомпаниялар қызметінің түріне қарай ҚР Ұлттық экономика министрлігі (Комитет) немесе салалық министрлік — Энергетика министрлігі (ЭМ) Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитетінің құзыретіне жатады.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2020 жылдың 22 мамырындағы № 205 бұйрығымен «Электр энергиясына шекті тарифтерді бекіту кезінде ескерілетін тіркелген пайданы, сондай-ақ теңгерімдеуші электр энергиясына шекті тарифтерді бекіту кезінде ескерілетін теңгерімдеуге тіркелген пайданы айқындаудың жаңа әдістемесі» бекітілді.

2014 жылы қабылданған Қазақстанның отын-­энергетикалық кешенін (ОЭК) дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы негізінде 2019 жылдан бастап саланы инвестициялардың жеткілікті деңгейімен қамтамасыз етудің тиімді тетігі ретінде қуат нарығы енгізілді, бұл ұзақ мерзімді перспективада нарыққа жағымды әсер етеді.

2019 жылдан бастап нарықтың іске қосылуын ескере отырып энергия өндіруші ұйымдар үшін қуаттар қалыптастырылды:

• инвестициялық жобаларға және негізгі борышты өтеуге арналған шығындарды қамтитын қуатқа шекті тарифтер (инвестициялық жобаларды іске асыру үшін тартылатын кредиттік қаражат бойынша);
• электр энергиясын өндіруге кететін шығындар мен пайда нормасын қамтитын электр энергиясының шекті тарифтері. Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2021 жылдың 11 наурызындағы № 76 бұйрығымен «Электр энергиясына шекті тарифтерді бекіту кезінде ескерілетін пайда нормасын, сондай-ақ теңгерімдеуші электр энергиясына шекті тарифтерді бекіту кезінде ескерілетін теңгерімдеуге тіркелген пайданы айқындау әдістемесін» бекіту туралы 2020 жылдың 22 мамырындағы №205 бұйрығына түзетулер енгізілді.

2021 жылғы 1 шілдеден бастап "ЖЭК пайдалануды қолдау туралы" ҚР Заңына сәйкес сатып алынған электр энергиясына шығындарды өтеу мақсатында ЭӨҰ электр энергиясына босату тарифінің құрамында өтпелі үстемеақы тетігі енгізілді. Өтпелі үстемеақыны «ЖЭК қолдау жөніндегі ЕАҚО» ЖШС ҚР ЖЭК қолдау шығындары және шартты тұтынушылар болып табылатын ЭӨҰ электр энергиясын босату көлемі негізінде есептейді. ЖЭК өтпелі үстемеақыны енгізуді ескере отырып елдің энергия өндіруші ұйымдарының электр энергиясына тарифтері қайта қаралды.

2023 жылғы 1 шілдеден бастап ҚР-да электр энергиясын орталықтандырылған сатып алуды көздейтін Бірыңғай сатып алушының моделі іске қосылды және нақты уақыт режимінде электр энергиясының теңгерімдеуші нарығы енгізілді (2023 жылғы 1 шілдеге дейін имитациялық режимде жұмыс істеді).

Энергия беруші компаниялар үшін электр энергиясын беруге және бөлуге, жылу энергиясын өндіруге арналған тарифтерді және энергиямен жабдықтауға арналған тарифтерді (ЭЖО) экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитеті реттейді. Комитет реттеу мен бақылауды заңнамалық және нормативтік-құқықтық актілерге қатаң сәйкес жүзеге асырады.

Тарифтік шешімдер әлеуметтік және саяси мәселелерге айтарлықтай әсер етеді. ҚР Үкіметінің экономикалық, әлеуметтік және өзге де саясаты «Самұрық-Энерго» АҚ Компаниялар тобының операциялық қызметіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін.

Электр энергиясын бірыңғай сатып алушы және электр энергиясын теңгерімдеуші нарық механизмі негізінде электр энергиясы нарығының жаңа моделіне көшу нақты уақыт режимінде жүзеге асырылады. Электр энергиясының теңгерімдеуші нарығын енгізе отырып, электр энергиясын сатып алудың барлық көлемі бірыңғай сатып алушыдан жүзеге асырылады.

2023 жылы соңғы тұтынушылар үшін электр энергиясының тарифі мыналарды ескере отырып қалыптасты:

• бірыңғай сатып алушыдан электр энергиясын сатып алу;
• ұлттық желі бойынша электр энергиясын беру / пайдалану бағасы;
• АЭЖК желілері бойынша беру және тарату бағалары;
• реттеу, теңгерімдеу және диспетчерлеу жөніндегі қызметтердің құны;
• электр қуатының дайындығын қамтамасыз ету жөніндегі қызметтердің құны.

Жылумен жабдықтау жүйелерінің құрылымы үш сектордан тұрады: жылу энергиясын өндіру, беру (жылу энергиясын бөлу және өткізу) және тұтыну. Қазақстанның жылу энергиясы нарығы — бұл бөлшек тұтынушының жылу энергиясын жеткізушіні таңдауға практикалық мүмкіндігі жоқ бөлшек сауда секторы.

Табиғи монополия субъектісі болып табылатын «Алатау Жарық Компаниясы» АҚ үшін 2021 жылдың 17 мамырындағы ТМРКД бұйрығымен 2021 жылдан 2025 жылға дейінгі кезеңге арналған шекті тарифтер бекітілді. Тарифтер 2021 жылдың 1 маусымынан бастап күшіне енеді. «Алатау Жарық Компаниясы» АҚ 2023 жылдың 9 маусымында бекітілген тарифті тарифтік смета жобасымен ТМРКД-не өзгертуге өтінім жолдады.

Тарифтік сметаның жобасы мынадай негіздер бойынша қалыптастырылды («Табиғи монополиялар туралы» Заңның 22-бабы):

• Электр энергиясын беру көлемінің көтерілуіне байланысты тарифті төмендету, стратегиялық тауар («АлЭС» АҚ тарифі) құнының өсуін ескере отырып, шығындардың технологиялық байланысты баптарын түзету (5 тармақша), 1-тармақша 1) 1-тармақ);
• «Инвестицияларға айырбастау тарифі» мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға байланысты бекітілген инвестициялық бағдарламаны өзгерту (1-тармақтың 4-тармақшасы) ;
• 2022 жылдың төртінші тоқсанындағы статистикаға сәйкес (1-тармақтың 9-2 тармақшалары) Алматыда Экономикалық қызмет бойынша орташа жалақыға қол жеткізілмегендіктен жалақыға шығыстардың ұлғаюы орын алды;
• Коммуналдық меншіктен балансқа берілген желілер мен жабдықтарға қызмет көрсету жөніндегі операциялық шығындарды 1,8 миллиард теңге мөлшерінде қосу (9-1 тармақша, 1-тармақ);
• Компанияның кірісі (пайдасы) тартылған активтердің реттелетін базасы және тарифте көрсетілген (кірістің рұқсат етілген деңгейі — КРЕД) негізінде есептеледі.

Өтінімді қарау қорытындысы бойынша уәкілетті орган «АЖҚ» АҚ үшін ҚҚС-сыз мынадай тарифтерді бекітті:

• 01.01.2023 ж. бастап — 7,05 теңге//кВт*сағ;
• 01.07.2023 ж. бастап — 8,31 теңге/кВт*сағ;
• 2024 ж-ға — 8,87 теңге/кВт*сағ;
• 2025 ж-ға — 9,95 теңге/кВт*сағ.